Krzyżowski Paweł (1871 - 1937) Portret wykonany z oryginalnej fotografii autorstwa A. Sussmann, dostępnej na stronie:



https://www.facebook.com/photo.php?fbid=172986969857582&
set=a.143001399522806.1073741827.100014388390525& type=3&theater

Paweł Krzyżowski (ur. 1 stycznia 1871r. w Wartogłowcu (Tychy), zm. 2 października 1937r. w Tychach)[1]
– księgarz, żołnierz armii pruskiej w czasie I wojny światowej, członek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, działacz narodowy i społeczny Górnego Śląska, powstaniec śląski.[2]

Genealogia

Paweł Krzyżowski pochodził z rodziny o patriotycznych tradycjach, sięgających czasów średniowiecza o nazwisku Maczka / Maczko, która przybyła na Śląsk na początku XVII wieku. Był synem Jana Krzyżowskiego (ur. 29 sierpnia 1843 roku).[3]

Pierwszy ślad rodu Maczko datuje się na 1065r., kiedy to Bolesław Śmiały zwany Szczodrym przekazał kościołowi w Mogilnie liczne posiadłości, między innymi "Maczewo". To stamtąd wywodził się rycerz Mancz, opisany w dokumentach jako człowiek pełen wiary chrześcijańskiej i szlachetnych cnót rycerskich. Ród Maczko posiada genealogiczne związki z rodami Czeczerad, Odrowąż, Jastrzębiec.[4]

Laurentius Maczka/Maczko, ur. około 1650r., to pierwsza udokumentowana

postać w drzewie genealogicznym rodziny Krzyżowski Paweł.[5]Stanisław Maczko, praprzodek rodu Krzyżowski (ur. 1684) urodzony jest w Tychach. Z Czułowa koło Tychów wywodził się prapradziad Pawła Krzyżowskiego, Sebastian Maczko/Godon/Krzyżowski (żołnierz armii pruskiej), urodzony w roku 1748.
Z kwerendy archidiecezjalnej w Katowicach wynika, że Paweł Krzyżowski (1871 - 1937), był piątym członkiem rodu Krzyżowski noszącym to nazwisko.

Wszyscy członkowie rodziny mają udokumentowaną datę zaślubin w Kościele rzymskokatolickim od roku 1679.[6]

Biografia

Paweł Krzyżowski urodził się 1 stycznia 1871 roku w Wartogłowcu (Tychy).[7]

Był członkiem pierwszego zarządu Towarzystwa Gimnastycznego "SOKÓŁ" w Tychach, które działało w tym mieście od roku 1912.

Z gniazda tyskiego "Sokoła" wyłoniła się Polska Organizacja Wojskowa dla miasta Tychy, współpracująca z Józefem Piłsudskim. Był członkiem pierwszego zarządu Towarzystwa Gimnastycznego "SOKÓŁ" w Tychach, które działało w tym mieście od roku 1912.[8] Gniazdo Sokole powstało w Tychach jako nieformalna sekcja przy chórze "Harmonia".[9] Do jej pierwszego zarządu wchodzą: Paweł Krzyżowski (1871 - 1937)[10], Stefan Krzyżowski (1891 - 1972) i Stanisław Krzyżowski (1893 - 1933)[11].

Paweł Krzyżowski prowadził jedyną w mieście księgarnię (oraz zakład introligatorski - z zawodu był introligatorem), w której można było oprawić obrazy, kupić i wypożyczyć polskie książki - jedyna tego typu placówka w mieście Tychy - mieściła się w niewielkim budynku stojącym na Placu 3-go Maja naprzeciwko kościoła pw. św. Marii Magdaleny.[12] Do roku 1908 współpracował z ks. Janem Kapicą. Od roku 1912, w ramach „Sokoła”, z Polską Organizacją Wojskową Józefa Piłsudskiego.Wspierał także finansowo tę organizację.[13]

Synowie Pawła Krzyżowskiego (1871 - 1937) - Władysław z lewej i Bernard z prawej,  przed księgarnią Pawła Krzyżowskiego.

Od końca wieku XIX  sprowadzał do swojej księgarni polskie książki i czasopisma (prowadził ich sprzedaż i wypożyczanie). Oprócz gazet z drukarni na Górnym Śląsku, utrzymywał kontakt z drukarniami w Poznaniu i Krakowie, skąd dostarczał na Górny Śląsk polskie modlitewniki i śpiewniki ludowe (działalność tę prowadził z ks. Janem Kapicą). Był animatorem wystawiania szeregu polskich sztuk teatralnych w ramach sekcji teatralnej, która powstała m.in. z jego inicjatywy, przy Towarzystwie Śpiewaczym "Harmonia" (sprowadzał do niej nuty i polskie teksty również z Poznania i Krakowa). W początkowym okresie

istnienia polskiego chóru "Harmonia" pełnił funkcję jej przewodniczącego.[14]

Sekcja teatralna przy Towarzystwie Śpiewaczym "Harmonia", ok.1917r.,
Pszczyna, "Książęcy" Dworzec Kolejowy. Władysław (syn Pawła, w cylindrze), obok, z prawej - Bernard (syn Pawła)

W czasie I wojny światowej był żołnierzem armii pruskiej. Należał do jednego z górnośląskich pułków piechoty, przerzuconych w sierpniu 1916 roku na wschód. Najprawdopodobniej był to 157. Pułk

Piechoty.[15] W latach 1916/17 przebywał w garnizonie wojskowym w Różanie [16]

Różan, garnizon wojskowy, około roku 1916.


Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, wraca na Śląsk.

20 grudnia 1919 roku, m.in. także z jego inicjatywy, powstała w Tychach pierwsza publiczna polska biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych (koło miejscowe liczyło w 1919 roku ponad setkę książek polskich, a w1935 roku ilość książek wzrosła do 1211 dzieł - 1287 tomów). Poza tym czynna była

czytelnia czasopism, dysponująca zestawem 16 gazet, w tym 5 dziennikami.[17]

W okresie Powstań Śląskich i plebiscytu jego dom (na ulicy Stawowa) służył jako punkt kontaktowy stworzonej na terenie Tychów w 1919 roku Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. W lutym 1919 roku, Paweł Krzyżowski został jej "mężem zaufania" na placówce w Tychach.[18]

W 1920 r. pracował jako ławnik przy naczelniku gminy Tychy.[19]

Bierze udział we wszystkich trzech Powstaniach Śląskich.[20]

Pułk pszczyński, do którego należał Paweł Krzyżowski [21] odpierał jako pierwszy atak niemieckiej ofensywy 21 maja 1921 roku pod Górą św. Anny. Po sukcesie III powstania śląskiego, 19 listopada 1921 roku, po decyzji Rady Ambasadorów, powołano pierwszą polską Radę Ludową na Powiat pszczyński. Paweł Krzyżowski przewodniczył Tyskiej Radzie Ludowej. Rada ta działała na rzecz organizowania nowych struktur Państwa Polskiego. Działo się to jeszcze przed ostatecznym podpisaniem 15. maja 1922 roku Polsko - Niemieckiej Konwencji Górnośląskiej i zajęciem w czerwcu i lipcu 1922 roku przez wojska polskie i niemieckie, terytoriów przyznanych obu krajom.[22]

Polskie Rady Ludowe (wzorowane na Komisariatach Wojsk Polskich Piłsudskiego z roku 1914)

działały na wyzwalanym terenie ponosząc wielką odpowiedzialność za los

III powstania śląskiego i za tworzenie struktur przyszłego państwa polskiego.[23]

Paweł Krzyżowski przewodniczył też miejscowemu Tyskiemu Komitetowi Plebiscytowemu.[24]

W czasie plebiscytu kierował pracą propagandową z ramienia Polskiego Komisariatu Plebiscytowego.
W jego warsztacie introligatorskim składano większość druków ulotnych, broszur i afiszy agitacyjnych.

"Trzy Dęby", Pszczyna, ok.1922r. Stąd do Powstania Śląskiego wyruszali powstańcy w roku 1919, 1920 i 1921. Tu składali powstańczą przysięgę.

Po odzyskaniu niepodległości Górnego Śląska w 1922 roku, brał czynny udział w przygotowywaniu corocznych uroczystości patriotyczno - narodowych na terenie miasta Tychy (Święto 3 Maja - rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz Święto Maryjne pełniło w II RP rolę święta

narodowego oraz upamiętniało wybuch III Powstania Śląskiego 3 maja 1921r. Z czasem, w latach 1924-1925, do kalendarza corocznych imprez dołączono uroczystości z okazji: wybuchu powstania listopadowego, styczniowego, koronacji Bolesława Chrobrego, urodzin Stanisława Staszica, święta

górniczego św. Barbary, uroczystości ku czci Józefa Piłsudskiego.[25][26]

Opis uroczystości, w przygotowaniu której

brał udział Paweł Krzyżowski jest dostępne w przypisach[27]

Uroczystości patriotyczno-kościelne, Tychy, maj 1923

W wyborach do rady gminnej Tychów w roku 1929 startował z listy "Katolicki Blok Ludowy".[28]

Później, prawdopodobnie, został członkiem Narodowo-Chrześcijańskiego Zjednoczenia Pracy, związanego ideowo z wojewodą Michałem Grażyńskim, o czym świadczyć może jego działalność w Związku Powstańców Polskich, do którego należał. W czasie gdy Paweł Krzyżowski przewodniczył Tyskiej

Radzie Ludowej 6 marca 1922 przyjęto uchwałę "o stworzeniu pomnika

narodowego".[29] Ta pierwsza inicjatywa dotycząca budowy Pomnika

Powstańca Śląskiego znalazła swój finał dopiero w roku 1930, kiedy to 15

maja nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.[30]

Pomnik Powstańca Śląskiego w Tychach sprzed II wojny światowej

Pomnik ten nie każdemu leżał na sercu, gdyż wśród mieszkańców Tychów byli

także zwolennicy mniejszości niemieckiej. W II Rzeczpospolitej na Placu Wolności pod Pomnikiem Powstańca Śląskiego odbywały się patriotyczne uroczystości.

Był także współorganizatorem, a po 1922 roku pierwszym prezesem, Ochotniczej Straży Pożarnej w Tychach.[31] Ochotnicza Straż Pożarna powstała w Tychach w roku 1894.

Poczta Polska, uroczystości związane z obchodem Święta 3. Maja; 1927r., Mysłowice. Na zdjęciu Władysław Krzyżowski Wacław, ur. w 1903 roku) z żoną Zofią Seweryn (drugi i trzecia od lewej)

Paweł Krzyżowski (1871 - 1937) zmarł 2 października 1937 roku w Tychach.[32]

Jego mogiła znajduje się na Cmentarzu przy kościele pw. św. Marii Magdaleny, na którym znajduje się także jedna z najstarszych mogił rodziny Krzyżowskich, wspólna mogiła Andrzeja i Jana Krzyżowskich, którzy zmarli tragicznie 16 i 17 sierpnia 1916 roku. Na mogile znajduje się napis: "Tu spoczywają w Bogu bracia Andrzej i Jan Krzyżowscy" oraz epitafium:

"Czem Wy jesteście, myśmy byli, Czem my jesteśmy, Wnet Wy będziecie."[33]

Rodzina Władysław i Zofia Krzyżowscy, przy mogile Pawła Krzyżowskiego (1871 - 1937), cmentarz przy kościele pw. św. Marii Magdaleny w Tychach. Polska (Górny Śląsk), rok 1938.

Zakończenie.
Z opowieści Mariana Krzyżowskiego, wnuka Pawła Krzyżowskiego:

Księgarnię Pawła prowadził nadal jego syn Wacław (Władysław) ur. w roku

1903 – zm. 1947 w Tychach. Jego historia życia jest bardzo charakterystyczna dla losów polskich GórnoŚlązaków. Po wojnie został wywieziony do Oświęcimia jako więzień polityczny - był bowiem synem

powstańca i działacza społecznego; sam był członkiem i działaczem "Sokoła". Później zostaje wcielony do Wehrmachtu, z którego ucieka. Następnie zostaje osadzony powtórnie w obozie (nie znane jest miejsce

odosobnienia, przypuszczalnie chodzi o obóz w Świętochłowicach). Po okupacji (prawdopodobnie - brak dokumentów) prześladowany i osadzony w więzieniu. W roku 1947 rodzinę poinformowano, że zmarł na atak serca. Księgarnię Pawła Krzyżowskiego, swojego ojca prowadził do ostatnich dni sierpnia 1939r. ze swoją żoną Zofią Seweryn (1900 - 1940), również działaczką "Sokoła". Rodzina Seweryn pochodziła z Bierunia Starego (była także zaangażowana w przebieg trzech Powstań Śląskich.[34]

Rodzina Krzyżowski Paweł oraz rodzina Seweryn należała do Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół".

[35][36]

W roku 1939 polskie książki z Księgarni Pawła zostały publicznie spalone na Rynku w Tychach, przez wkraczające do miasta wojska Wehrmachtu.[37]

Odznaczony Śląskim Krzyżem Powstańczym i Medalem Niepodległości.[38]

Tychy, lata międzywojenne, w tle Browar Książęcy, ok. 1926 roku. Na zdjęciu synowie Pawła Krzyżowskiego - Władysław (drugi od prawej) oraz Bernard (pierwszy z lewej)

Przypisy i bibliografia:

1. " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej", autor biografii: Ryszard Kaczmarek; praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko, Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.147

2. Kwerenda Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach podpisana przez: dr Halina

Dudała; wrzesień 2011 - Metryki chrztu i ślubów w kościele katolickim rodziny

Krzyżowski Paweł (ur. 1871)

3. Dr Halina Dudała, Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (Kwerenda rodziny

Krzyżowski Paweł (1871 - 1937)), wrzesień 2011.

4. Ryszard Mączka, " Portal Macieja Maczko" oraz Marek Minakowski, " Wielka

Genealogia Minakowskiego"- dostęp internetowy 2011/2012

5. Kwerenda Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, autorstwa dr Haliny

Dudała, wrzesień 2011r.: Metryki chrztu i daty ślubów w Kościele rzymskokatolickim rodziny Maczko/Godon/Krzyżowski

6. Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (kwerenda: dr Halina Dudała), wrzesień

2011 rok; daty chrztu i ślubu członków rodu

7. Autor biografii Ryszard Kaczmarek, " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej",

1994, str. 147

8. " Dawno temu w starych Tychach", Bogdan Prejs, wyd. Zarząd Miasta Tychy, 1999,

str.35

9. " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej"praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko,

Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.145 - 150

10. " Dawno temu w starych Tychach", Bogdan Prejs, wyd. Zarząd Miasta Tychy, 1999,

str.35

11. " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej"praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko,

Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.145 - 150

12. " Dawno temu w Starych Tychach", Bogdan Prejs, wyd. Zarząd Miasta Tychy, 1999,

str. 67

13. F.Krzyżowski:" Opis wydarzeń historycznych ujawniających się na terenie miasta

Tychy", maszynopis w posiadaniu autora, s. 12-13; w: " Tychy. Monografia

historyczna", pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011,

str.147

14. " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej"praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko, Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.147

15. Ryszard Kaczmarek, " Polacy w Armii Kajzera", Wydawnictwo Literackie, str. 395.

16. Wiesław Łaskarzewski (CONTENT), Krzysztof Witkowski (HTML/PHP), Dzieje garnizonu Różan(http://www.rozan.hg.pl/wojna1

/rozan18.php), www.rozan.hg.pl [dostęp 2017-02-16].

17. " Dawno temu w Starych Tychach", Bogdan Prejs, wyd. Zarząd Miasta Tychy 1999, str. 65 

18. F. Krzyżowski:" Opis wydarzeń historycznych ujawniających się na terenie miasta

Tychy" ,maszynopis w posiadaniu autora, s. 12-13; w: " Tychy. Monografia

historyczna" ,pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011,

str.147

19. F. Serafin: " Udział mieszkańców Bierunia Starego w walce o narodowe wyzwolenie

Górnego Śląska w latach w latach 1919 - 1921", Bieruń 1991, str. 6-7; w: " Tychy.

Monografia historyczna.", pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto

Tychy, 2011, str.158

20. " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej"praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko,

Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.147

21. źr.:http://www.pilsudski.org/powstania/szczegoly_pow.php?ID=93347&filtr=

(http://www.pilsudski.org/powstania/szczegoly_pow.php?ID=93347&filtr=)

22. " Tychy. Monografia historyczna.", pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca

Miasto Tychy, 2011, str.169

23. " Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg", Bohdan Urbankowski, Wyd. Zysk i S-ka,

2014, str.153 i 565 - 575

24. "Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej", autor biografii: Ryszard Kaczmarek;

praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko, Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.148 -148

25. "Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg", Bohdan Urbankowski, Wyd. Zysk i S-ka,

2014, str.153 i 565 - 575

26. AP Pszczyna, Gm Tychy, sygn. 86a, k 46-50; w: " Tychy. Monografia historyczna.",

pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011, str.192

27. " O godzinie 8 wieczorem 2 maja 1923 odbył się uroczysty pochód dzieci z lampionami i chorągiewkami. Na czele kroczyła muzyka. W przerwach dzieci śpiewały patriotyczne pieśni. O 8 rano przejeżdżał przez Tychy marsz. Foch. Dzieci były na stacji powitać go - pociąg z tego powodu zatrzymał się. O 6 rano /3 maja/ pobudka. O 8:30 dzieci szkolne ze Żwakowa, Paprocan,

Czułowa, Wartogłowca wyruszyły . O 9 tej godzinie na placu Wolności rozpoczęło się ustawianie pochodu do kościoła. Na przodzie szły dzieci ubrane odświętnie w czapeczki rogatywki - zrobione przez nauczycieli - z chorągwiami i chorągiewkami tudzież szarfami i odznakami udały się do kościoła na nabożeństwo. Za dziećmi wszystkie stowarzyszenia społeczne, rolnicze, młodzieżowe. Po uroczystej Mszy prałat Kapica wygłosił kazanie patriotyczne na temat " Co winniśmy Ojczyźnie i Bogu" , które

się wszystkim podobało. Podczas Mszy św. śpiewano pieśń " Boże coś Polskę" . Po mszy św. uformował się pochód, który kroczył ul.Sienkiewicza, Mielęckiego, Książęcą na plac Wolności. Tak w nabożeństwie jak i pochodzie wzięło udział 6000 ludzi - gdyż omal że nie powstał wielki pierścień, gdyż początek pochodu był koło gospody Liszki a koniec widać było przy Brzósce tj. na przestrzeni 1,5 km długości. Na placu Wolności odśpiewało Towarzystwo śpiewackie kilka pięknych okolicznościowych pieśni. poczem nauczyciel Rogalski wygłosił mowę na temat Konstytucji 3 Maja. Podczas mowy Zarząd gminy odbył uroczyste posiedzenie na którem jednomyślnie

uchwalono zmianę placu Targowego na plac 3 Maja. Po odśpiewaniu " Roty" Konopnickiej pochód rozwiązał się. Podczas pochodu sprzedawano znaczki na cele oświatowe. O 3- ciej po południu odbyło się przedstawienie dzieci szkolnych dla dzieci, na którem to kierownik szkoły /Rudolf Zaręba/ objaśnił dzieciom znaczenie Konstytucji. Wieczorem odbyło się znów przedstawienie na które złożyły się: śpiewy dzieci, deklamacje - korowód - mowa o znaczeniu Konstytucji 3 Maja, przedstawienie "Walek kosynier" i "Rozmowa wuja z dziećmi" na temat zbiórki 3 Maja. O 10- tej rozeszła się liczna publiczność zupełnie zadowolona. Pochodem i uroczystością kierował komitet na czele którego stali pp. Kątny Bruno i Krzyżowski Paweł księgarz. Sztukę do przedstawienia wyćwiczył nauczyciel Matusiak".

28. Kronika SP nr 1 w Tychach, str.194-5; w: " Tychy.Monografia historyczna", pod

redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011, str. 195-196

AP Pszczyna, Gm Tychy, sygn. 86a, k 46-50; w: " Tychy. Monografia historyczna.",

pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011, str.192

29. "Tychy. Monografia historyczna"pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wyd. Miasto

Tychy, 2011, str. 200

30. "Pomnik Powstańca Śląskiego stanął w końcu na Placu Wolności przed

magistratem.(...). Dla tej inicjatywy najpierw, w roku 1923, z okazji rocznicy 3

Maja zmieniono nazwę dotychczasowego PlacuTargowego na Plac 3 Maja, planując, że znajdzie się tam płyta z nazwiskami poległych powstańców z miasta Tychy. Na przeszkodzie w realizacji zamysłu stanął najpierw brak funduszy finansowych. Następnie 14 grudnia 1925 rada gminy uchwaliła, że zamiast płyty postawi jednak pomnik na Placu 3 Maja. Miał on być ustawiony w centralnym punkcie miasta, po osuszeniu stawu, który znajdował się przed kościołem parafialnym. Pojawiły się jednak trudności, gdyż staw nie był własnością gminy. Sprawę więc odroczono. Wrócono do pomysłu po zamachu majowym na wniosek tyskiej grupy Związku Powstańców Śląskich. Grupa ta zwróciła się z prośbą do rady gminy o specjalną subwencję na wzniesienie pomnika. Wtedy też (październik 1926) zmieniono lokalizację i podjęto decyzję, że zostanie on umieszczony na Placu Wolności, przed budynkiem Szkoły Powszechnej. Przeznaczono na ten cel 8 tys. zł, którą to kwotę powiększono do 16 tys. zł w kolejnych latach." ; źr.:"Tychy. Monografia historyczna" pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wyd. Miasto Tychy, 2011, str. 200.

31. F. Krzyżowski: Sylwetki zasłużonych członków ZBoWiD z terenu miasta Tychy, s.7; w:" Tychy. Monografia historyczna", pod redakcją Ryszarda Kaczmarka, Wydawca Miasto Tychy, 2011, str.187

32. Autor biografii Ryszard Kaczmarek, " Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej", 1994.

33. "Dawno temu w starych Tychach", Bogdan Prejs, wyd. Zarząd Miasta Tychy, 1999, str. 47

34. http://phps.muzeumslaskie.pl/powstancy.php?opcja=2& slowo=Seweryn&nazwisko=true

35. Przekaz rodzinny Mariana Krzyżowskiego, wnuka Pawła Krzyżowskiego - w opracowaniu autorki artykułu 

36. Wincenty Ogrodziński "Dzieje Dzielnicy Śląskiej Sokoła", nakładem Związku Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce, Dzielnica Śląska; drukiem Księgarni i Drukarni Katolickiej S. A., Katowice 1927; str. 114 i 134

38. Przekaz rodzinny Mariana Krzyżowskiego, wnuka Pawła Krzyżowskiego - w opracowaniu autorki artykułu

39." Słownik biograficzny Ziemi Pszczyńskiej", autor biografii: Ryszard Kaczmarek; praca zbiorowa pod redakcją A. Lysko, Urząd Miejski w Pszczynie, 1994, str.148